آشنایی با سازهای افغانستان (زهی)

رباب ساز ملی افغانستان است و از سازهای زهی، با دسته ٔکوتاه که با دست یا کمانه نواخته می شود.
سازهای زِهی با دستهٔ بلند همچون تنبور، دوتار و دمبوره و همچنین سازهای زهی با دستهٔ خمیده همچون سَرِنده و غیچک رایج هستند.
در این مقاله به سازهای زهی افغانستان در آموزشگاه موسیقی شمال تهران پرداخته ایم.

تنبور و دوتار ۱۴-سیمِ هراتی تنها سازهایی هستند که منحصر به افغانستان می باشند.

انواع سازهای زهی در کلاس موسیقی

تنبور:

یکی از سازهای زهی است که چوب آن از درخت توت ساخته شده و طول آن یک متر و سی و دو سانتیمتر است.
تنبور دارای دو تار اصلی و پانزده تا فرعی است که بیست و هفت پرده دارد
و و تارها از روی دسته ای بلند و کاسه ای عبور کرده است و با ضربه انگشتان به صدا درمی آید.
این ساز در اغلب نقاط کشور مورد استفاده قرار می گیرد.

چنگ:

یک ساز کوچک فلزی است که در میان دندان های جلو قرارش می دهند
و در حالی که آن را با یک دست در دهان خود محکم گرفته، با یکی از پنجه های دست دیگر آن را به صدا در می آورند.
حین نواختن چنگ باید مرتب نفس کشیده شود
زیرا صداهای زیر و بم چنگ توسط هوایی که در دهان انسان جریان دارد تنظیم می شود.
این ساز را دختران و پسران شوقی و هنرمندان حرفه ای مخصوصا در ولایات شمال و غرب افغانستان می نوازند.

چهارتار:

در فرهنگ ها به تنبور و رباب که چهار سیم یا زه دارد اشاره رفته، اما در مفهوم کلی تر هرکته چهارتار و چهار تاره را صفت مشخصه یک ساز فرض می نماییم.
به هر سازی که چهار زه داشته باشد می توان چهارتار اطلاق نمود.
این ساز که از لحاظ صدا و سیمای خویش با سایر آلات موسیقی محلی افغانستان تفاوت هایی دارد به نام های تار، چهارتار و شش تار دیده شده است.

بررسی سازهای افغانستان دَمبوره در کلاس آموزش سه تار :

رایج ترین ساز زهی افغانستان است که دو تار نایلونی دارد.
این ساز غیر شیاردار از دو بخش تشکیل شده است:
دسته (گلو) و کاسه (شکم) که برای تشدید نوا منظور شده است.
این ساز و پیچ کوک های آن از چوب درخت توت ساخته می شوند.
بر روی کاسه چوبی این ساز چند سوراخ آوایی بصورت گروه سه گوش شکل یا بصورت انفرادی تعبیه می شوند.
طول دمبوره معمولاً از ۷۰ سانتیمتر تا یک متر می رسد.

دوتار:

یک ساز تاری است که از چوب توت ساخته می شود و طول آن یک متر و سی سانتیمتر است و با ناخنک نواخته می شود.
این ساز در ابتدا دوتار روده ای داشته با تغییراتی که در طول زمان در آن رخ داده اکنون یک تار اصلی، سیزده تار فرعی و نوزده پرده دارد
و بیشتر در قسمت های غرب و شمال افغانستان رایج است که بنام های دوتار هراتی، دوتار ترکمنی و دوتار اُزبکی شناخته می شوند.

رباب:

از سازهای رشته ای کمانی بسیار قدیمی است و معروفترین آلت موسیقی اصیل افغانستان است.
این ساز عود (بربط) مانند، از چوب توت ساخته شده، دسته ای کوتاه دارد، و در قسمت پایین، کاسهٔ آن با پوست بز پوشیده می شود.
طول یک رباب عادی با میانه ۹۲ سانتیمتر است.
رباب چهارده پرده و سه تار مِلودی و چند تار بَم و تقویت کنندهٔ صدا دارد که جمعاً بیست و یک تار می شود.
تارهای سمپاتیک به ساز، نوایی پُرطنین می دهند.

شیوهٔ نواختن این ساز به این صورت است که با یک مِضراب به تار ضربه ای سخت، از بالا به پایین وارد می شود،
و دست راست که مضراب را نگاه می دارد، بر پوستِ قسمت کاسه ساز صدای ضربتی تولید می کند.

کوتاهترین تار تقویت کنندهٔ صدا به دور یک برآمدگی بر روی سینه پیچیده شده، تا بطور جداگانه نواخته شود.
بدین طریق این سیم صدایی بَم تولید می کند که در شیوهٔ مخصوصی از نواختن استفاده می شود، که گویی در آن نوازنده نمونه هایی پیوسته از ریتم های گوناگون را تولید می کند.
تحقیق نشان می دهد که این نمونه ها با طرح های هندسی ویژگی های مشترک داشته و تا حد زیادی با هنر اسلامی در ارتباط است.
در افغانستان سه نوع رباب وجود دارد که با نام های ربا بم یا بزرگ، رباب میانه، و رباب زیرچه یا کوچک در میان مردم معروف هستند.