بهمن ۲۳, ۱۴۰۰
شاید اولین چالش در برخورد با کلمه دستگاه،وجه تسمیه ی ان باشد.
دستگاه از نظر لغوی یعنی محل گذاشتن دست .
اما از نظر موسیقیایی، چون محل گذاشتن انگشتان در هر دستگاه موسیقی ایرانی با دستگاه دیگر تفاوت داشته،
و به اصطلاح هر بخش از موسیقی ایرانی رو دستگاه یعنی محل های بخصوص گذاشتن دست روی دسته ساز نام گذاری کردند.
اگر موسیقی ایران را یک کشور فرض کنیم، دستگاه را به استان، نغمه را شهر و گوشه را به خانه می توان تعبیر کرد.
برای هر هنرجوی کلاس آموزش خوانندگی در بهترین آموزشگاه موسیقی ضروری است که با انواع دستگاه های موسیقی ایرانی آشنایی داشته باشد.
در این مقاله دستگاه راست پنجگاه برای شما شرح داده شده است.
موسیقی ایرانی شامل هفت دستگاه و پنج آواز می باشد
این دستگاه در بین دستگاه های موسیقی ایرانی از همه کمتر اجرا می شود.
بعضی موسیقیدان ها معتقدند که این دستگاه به قصد تعلیم بنا شده است.
راست پنج گاه ترکیبی است از سایر مقام ها و در این آواز می توان به تمام مقام های ایرانی وارد شد.
از این رو می توان تمام احساساتی که در دستگاه های موسیقی ایرانی است را با راست پنج گاه ایجاد نمود.
راست پنج گاه آواز کاملی است; زیرا دارای تمام حالات و صفات آوازهای دیگر نیز هست.
دستگاه راستپنجگاه که با نام راست و پنجگاه یا راست هم شناخته می‌شود، یکی از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی است.
راستپنجگاه دست کم از نظر نام با هیچ‌یک از مقام‌های موسیقی سنتی ایران مطابقت ندارد
و به عقیدهٔ برخی، نام راست و پنجگاه هر دو نام‌های تازه‌تری بین مقام‌های موسیقی هستند.
دانگ اول دستگاه راستپنجگاه با مقام راست ارتباط و با دستگاه ماهور مطابقت دارد.
این دستگاه، امکان پرده‌گردانی به تمام دستگاه‌های دیگر را فراهم می‌کند و برخی معتقدند که هدف از ایجاد این دستگاه، آموزش مراحل عالی موسیقی از جمله مُرَکّب‌نوازی و مرکب‌خوانی بوده‌است.
نام این دستگاه در متون دوران قاجاریه به دو شکل آمده‌است:
با واو عطف به صورت «راست و پنجگاه»، و بدون واو عطف به صورت «راستپنجگاه».
فرهاد فخرالدینی راستپنجگاه را در اصل «راست و پنجگاه» می‌داند؛
به این معنی که نیمهٔ اول گام آن، همان «راست» است و نیمهٔ دوم از پنج مقام مختلف مشتق شده‌است.
این پنج مقام عبارتند از ماهور، شور، نوا، سه‌گاه و همایون.
از آنجا که از طریق گوشهٔ شوشتری در دستگاه همایون می‌توان به گوشهٔ منصوری در چهارگاه رفت،
راستپنجگاه عملاً امکان جابه‌جایی و پرده‌گردانی بین تمام دستگاه‌های موسیقی ایرانی را فراهم می‌کند.
از همین رو، این دستگاه در مرکب‌خوانی به کار می‌رود.
از سوی دیگر، دستگاه راستپنجگاه در بیشتر ردیف‌های موسیقی دو گوشه دارد که با نام‌های «درآمد راست» و «پنجگاه» شناخته می‌شوند.
درآمد راست، در واقع همان درآمد دستگاه است،
و گوشهٔ پنجگاه در پرده‌های دستگاه نوا اجرا می‌شود وقتی که نت پایهٔ آن دستگاه نوا به اندازهٔ یک فاصلهٔ پنجم درست بالاتر از نت پایهٔ درآمد راست باشد.
نام «راست» در خسروانی‌های دوران ساسانیان دیده نمی‌شود و اولین اشاره به آن در متون حدود ۴۰۰ سال پس از ساسانیان، به عنوان یکی از پرده‌های موسیقی صورت گرفته‌است.
با این حال، در برخی از اشعار نام «راست» همراه با نام نکیسا یا باربد آمده‌است که احتمال این که این مقام ریشه در خسروانی‌ها داشته باشد را مطرح می‌کند.
نام «پنجگاه» اما قرن‌ها بعد و برای اولین بار در آثار فرصت‌الدوله شیرازی دیده می‌شود
و اگر چه برخی صاحب‌نظران نظیر هنری جورج فارمر معتقدند که استفاده از نام‌های ایرانی و شمردن موقعیت پرده‌ها از حدود قرن سوم هجری به موسیقی دوران اسلام راه یافته اما نام پنجگاه در آثار فارابی و ابن سینا دیده نمی‌شود.
در بحورالالحان اثر فرصت‌الدولهٔ شیرازی، نام راستپنجگاه به صورت «راست و پنجگاه» آمده و به عنوان اولین دستگاه از دستگاه‌های هفتگانه مطرح شده‌است.
همچنین، در بخشی که مقام راست معرفی شده، برای آن دو شعبه ذکر شده که یکی از آن‌ها پنجگاه نام دارد.
در مقابل، موسی معروفی در کتاب ردیف هفت دستگاه موسیقی ایران نام این دستگاه را «راستپنجگاه» آورده
و آن را به عنوان ششمین دستگاه از هفت دستگاه فهرست کرده‌است.
داریوش صفوت نیز نام این دستگاه را «راستپنجگاه» آورده‌است و در مورد استفادهٔ فرصت‌الدوله از واو عطف تذکر داده‌است.
