آشنایی با موسیقی ایرانی (دستگاه همایون)

شاید اولین چالش در برخورد با کلمه دستگاه،وجه تسمیه ی ان باشد.
دستگاه از نظر لغوی یعنی محل گذاشتن دست .
اما از نظر موسیقیایی، چون محل گذاشتن انگشتان در هر دستگاه موسیقی ایرانی با دستگاه دیگر تفاوت داشته،
و به اصطلاح هر بخش از موسیقی ایرانی رو دستگاه یعنی محل های بخصوص گذاشتن دست روی دسته ساز نام گذاری کردند.
اگر موسیقی ایران را یک کشور فرض کنیم، دستگاه را به استان، نغمه را شهر و گوشه را به خانه می توان تعبیر کرد.
برای هر هنرجوی کلاس آموزش خوانندگی در بهترین آموزشگاه موسیقی ضروری است که با انواع دستگاه های موسیقی ایرانی آشنایی داشته باشد.
در این مقاله دستگاه همایون برای شما شرح داده شده است.

موسیقی ایرانی شامل هفت دستگاه و پنج آواز می باشد

دستگاه های موسیقی ایرانی

• 1-شور
• 2-ماهور
• 3- سه گاه
• 4-چهارگاه
• 5-راست پنجگاه
• 6-همایون
• 7-نوا

آوازهای موسیقی ایرانی

• 1-دشتی
• 2-بیات ترک
• 3-افشاری
• 4- بیات اصفهان
• 5-ابوعطا

بررسی دستگاه همایون در کلاس آموزش خوانندگی

• همایون:
  همایون آوازی است باشکوه و مجلل، آرام و درعین حال بسیار زیبا و دلفریب.
  برطبق قول مرحوم روح الله خالقی: «همایون ناصحی است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درددل می کند و با بیانی شیوا چنان نصیحت می کند و پند می دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادی نیست شناسند.
• بیات اصفهان:
  آواز بیات اصفهان از آوازهای قدیم ایرانی است. آوازی جذاب و گیرا است که ریتمی بین شادی و غم دارد.

دستگاه همایون یکی از دستگاه‌های ردیف موسیقی ایران است.
دستگاه همایون از نظر فواصل، دانگ اولش به دستگاه شور نزدیک است
و از طریق گوشه‌های دیگرش امکان پرده‌گردانی به دستگاه‌های نوا، سه‌گاه و چهارگاه را نیز فراهم می‌کند.
آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان نیز از ملحقات این دستگاه به‌شمار می‌آیند.
از دیگر گوشه‌های مهم این دستگاه می‌توان به گوشهٔ «بیداد» اشاره کرد.
دستگاه همایون به خاطر احساس شاهانه و اشرافی‌اش شناخته می‌شود.

ریشهٔ نام این دستگاه، واژهٔ «هماگون» است که معنای فرخنده یا خجسته دارد.
عبدالقادر مراغی موسیقی‌شناس قرن نهم هجری از همایون به عنوان یکی از شعبات بیست‌وچهارگانه نام برده‌است که شامل برخی نغمه‌های مقام زنگوله و برخی نغمه‌های مقام رهاوی است؛
اما فواصل آن شعبه و آنچه امروزه به عنوان دستگاه همایون شناخته می‌شود مطابقت ندارد و نمی‌توان آن را منشأ دستگاه همایون شمرد.

در مقاله قبل درباره دستگاه ماهور صحبت کردیم.

دستگاه همایون با دستگاه‌های سه‌گاه و شور ارتباط دارد.
به دلیل شباهت شور و همایون، با بم کردن نت سوم گام همایون به میزان نیم‌پرده می‌توان وارد شور شد.
همایون را می‌توان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط داد
و این کار با افزودن نیم‌پرده به نت ششم گام همایون و کم کردن ربع پرده از نت پنجم امکان‌پذیر است که گوشهٔ منصوری را تداعی می‌کند.
عکس همین عمل و گذر از چهارگاه به همایون نیز در گوشهٔ مخالف دستگاه چهارگاه قابل اجراست.

پرده‌گردانی به دستگاه سه‌گاه نیز با کمک گوشهٔ زابل میسر است.
نزدیکی درجات دانگ اول سه‌گاه با درجات حول و حوش نت پایهٔ همایون، امکان اجرای زابل در هر دو دستگاه را فراهم می‌کند.

فرهت معتقد است که در میان دستگاه‌های موسیقی ایرانی، پرده‌گردانی در همایون زودتر از بقیهٔ دستگاه‌ها رخ می‌دهد،
چنانکه خواننده یا نوازنده پس از اجرای درآمد به سرعت از همایون به یک دستگاه یا آواز دیگر می‌رود؛
اما در مقابل فرود به محور اصلی دستگاه همایون گاه طولانی‌تر است تا این محور اصلی به خوبی به شنونده یادآوری بشود.