رباب از جمله قدیمی ترین سازهای زهی موجود در جهان است که ریشه آن به ایران باستان برمی گردد.
از نشانه های قدمت این ساز می توان به نام برده شدن آن از اشعار مولانا و نظامی و غیره اشاره کرد.
اما آن چه در این مقاله قصد داریم به آن بپردازیم بررسی این ساز کهن و اجزا و ساختمان آن است زیرا برخی اساتید آموزشگاه موسیقی این ساز را به نوعی جد ساز ویولن می دانند.
البته برخی دیگر از اساتید آموزشگاه موسیقی تهران نیز معتقدند که ساز لیرا که نواختن آن در اوایل قرن نهم میلادی در اروپا رواج داشته ریشه این ساز است.
لیرا هم به حالت خمیده و هم ایستاده نواخته می شد.
البته در مقابل این دو عده ایی دیگر نیز هستند که می گویند ویولن های امروزی ساخته یک نوازنده چیره دست کنترباس به نام گاسپارو دا سالو یا گاسپارو برتولتی ایتالیایی تبار است.
اما جالب است بدانید که در زبان عربی ساز ویولن را به نام کمان می شناسند که یک نام پارسی است.
البته ربابی که امروزه می بینیم با نمونه کهن آن تفاوت دارد زیرا در ساختار و نوع استفاده از این ساز در طول گذشت زمان تغییراتی حاصل شده است.
امروزه نوازندگان رباب را هم به سبک کمانچه به شکل عمودی در دست می گیرند و با آرشه آن را می نوازند و هم مانند ساز تار و سه تار با زخمه زدن به سیم ها رباب نوازی می کنند.
البته در بیش تر گروه نوازی ها شاهد آن هستیم که این ساز را به صورت افقی روی زانو قرار داده و با مضراب می نوازند مانند عود و تار.
رباب بعدها به اروپا راه پیدا کرد و در آن تغییراتی داده شد و ساز دیگری بنام ربک از روی آن ساخته شد.
مضرابی که با آن رباب را می نوازند ناخنک یا شهباز نامیده می شود.
رباب ظاهری نزدیک به شکل لوزی و تا حدودی شبیه به خربزه دارد و در ساخت آن از چوب ، پوست ، زه یا نخ نایلون استفاده می شود.
چوبی که از آن برای ساخت این ساز بهره می برند غالبا چوب گردو یا چوب توت و یا چوب های سخت دیگر است .
جالب است بدانید که تمام قسمت های ساز رباب اعم از کاسه ، سینه ، دسته ، سرپنجه و حتی اجزای کوچک تر معمولا از چوب یک تکه ساخته می شوند.
مقایسه ساز ویولن در کلاس آموزش ویولن
نوع چوب در ویولن ها به ویژه ویولن های دست ساز بسیار اهمیت دارد.
این ساز باید از بهترین چوب های خوش بوم با صدادهی عالی مخصوص ویولن ساخته شود.
صفحه ی رویی ساز از کاج نراد خیلی کهنه استفاده می شود.
هر نوع کاج دیگر که حتی کوچکترین صمغی داشته باشد صدای ساز را خراب می کند.
اما دسته ،کلاف یا دیواره ها و صفحه زیر ساز همگی از چوب افرا هستند .
البته افرای مورد استفاده نیز باید رگه هایش مستقیم و فشرده باشد و بسیار کهنه باشد.
نحوه تراش صفحه ها و اندازه ی ضخامت ها تاثیر به سزایی در چگونگی صدا و ظاهر ویولن دارد.
رنگ نامناسب ، صدای ساز را خراب می کند .
رنگ باید شفاف و ماندگار هم باشد و حتما طبیعی باشد نه شیمیایی.
بهترین انتخاب رنگ های گیاهی هستند.
صدایی رسا ، خوش طنین ، عمیق ،پر حجم و دلنشین از ویژگی های بارز بهترین ویولن است.
قسمت های اصلی ساز رباب
شکم
سینه
دسته
سر
سیم ها به تعداد ۶ یا ۳ سیم جفتی
کاسه طنینی
شامل ۲ قسمت کاسه و سینه است.
کاسه تو خالی و بزرگ تر است و بر دهانه آن پوست قرار می گیرد.
در دو طرف بالای این کاسه که به سمت سینه می رود، دو فرو رفتگی وجود دارد که باعث می شود کاسه دو قسمتی به نظر آید.
در ساخت برخی رباب ها این دو فرو رفتگی کمی بالاتر، بین کاسه و سینه ایجاد شده اند.
سینه
سینه جعبه ای است تو خالی و تقریبا مثلثی شکل، به طول تقریبی کاسه ساز که از یک طرف هم عرض کاسه در محل اتصال و از یک طرف هم عرض دسته در محل اتصال به سرپنجه است.
سطح سینه با صفحه ای چوبی که تراش نازکی خورده پوشیده شده است.
در نوع شهری رباب گوشی های کوچک سطح جانبی آن، تزیینی به نظر می رسد و سوراخ های آن که برای عبور وترهای واخوان ایجاد شده اند به خاطر خروج بهتر صدا از جعبه طنینی، باز می ماند.
دسته
دسته رباب کوتاه و ادامه چوب سینه است و به صورت هرم به سرپنجه می رسد.
تعداد چهار دستان بر آن بسته می شود و غالبا تزئیناتی با استخوان در ادامه سینه است بر روی آن دیده می شود.
سرپنجه
جعبه کوچک تو خالی، در ابتدای طول دسته و محل قرار گرفتن یک سر وترهای اصلی و گوشی هاست.
سر پنجه را کمی متمایل به عقب می سازند و شش گوشی به تعداد وتر های رباب در طرفین آن قرار دارد.
اگر در انتهای سر پنجه شکل ها و حالتهای تزیینی به کار رود آن را صراحی می گویند.