ساز سه تار از جمله سازهای اصیل ایرانی است
و با این که در محدوده جغرافیایی غرب آسیا سازهای هم خانواده سه تار با شکل و شمایلی نزدیک به وفور یافت می شود، امّا مشابه سه تار کنونی در نقاط دیگر این منطقه دیده نمی شود.
به نظر می رسد که سه تار کنونی، روندی طولانی و تدریجی راپشت سر گذاشته است و در این زمان به شکل و صدا دهی کنونی رسیده است.
این ساز که در گدشته به “سه سیم” نیز معروف بوده است
در حدود دو و نیم قرن پیش به دست درویش مشتاق علی شاه کرمانی دارای سیم چهارمی می گردد
که به دلیل نیاز به بهتر شدن صدا دهی بدین صورت معمول و استفاده از آن مرسوم گردید.
شکل ظاهری آن مانند تار است، با این تفاوت که شکم آن یک قسمتی، گلابی شکل و کوچک تر است .
سطح رویی کاسه سه تار نیز چوبی است؛ سه تار امروزی چهار سیم دارد.
خرک سه تار کوتاهتر از خرک تار بوده و دسته آن نیز از دسته تار نازکتر است،
ساز سه تار فاقد جعبه گوشی است و گوشی های چهار گانه آن دو عدد در سطح جلویی انتهای دسته و دو تای دیگر در سطح جانبی چپ کار گذاشته شده اند.
سه تار با ناخن انگشت اشاره و گاه توأم با ناخن انگشت وسطای دست راست نواخته می شود.
به عبارت دیگر مضراب سه تار در واقع ناخن انگشتان نوازنده است ،
و به همین دلیل و به علل اکوستیکی دیگر صدای این ساز ضعیف بوده ، برای تک نوازی در جلوی جمعیت یا همنوازی در ارکستر مناسب نیست .
چنین به نظر می رسد که سه تار در قدیم ، سازی محلی بوده و در آن زمان سه سیم داشته است، کلمه سه تار بر همین نکته دلالت می کند .
به روایت از ابولحسن صبا سیم چهارم ساز سه تار را درویشی سه تار نواز به نام مشتاق علیشاه به آن ساز افزوده است
و نوازندگان قدیمی این سیم را به نام سیم مشتاق می شناسند.
جنس کاسه از چوب درخت توت است .
روی کاسه ساز صفحه نازک چوبی قرار دارد که در روی آن نزدیک دسته ساز چند سوراخ تعبیه شده است .
اندازه سه تار در نواحی مختلف فرق می کند و بطور متوسط در حدود ۷۶ تا ۸۰ سانتی متر است .
محل ارتعاش آزاد سیم یعنی فاصله خرک تا شیطانک ۶۳ سانتی متر است .
روی دسته به وسیله زه باریکی پرده بندی شده است و در پهلوی دسته شیاری است که محل گره زدن زه پرده ها است .
آموزشگاه موسیقی شمال تهران
پرده های اصلی با زه پیچیده شده است که آن را شاه پرده و پرده های فرعی را میان پرده می گویند .
سه تار دارای چهار سیم است .
سیم ها در انتها به سیم گیر متصل بوده و پس از عبور از خرک موازی هم در امتداد دسته از شیار شیطانک رد شده و بعد به گوشی ها پیچیده می شود .
گوشی روی پنجه مخصوص سیم سفید و گوشی پهلوی پنجه مخصوص دو سیم زرد است .
در آزمایش هایی که روی تارهای مرتعش بعمل آمده معلوم شده که سیم هایی که با زدن مضراب به ارتعاش در می آید اگر محل مضراب در کنار باشد فرکانس زیاد ایجاد می کند .
ازین جهت چنین سازی صدایی تیز فلزی دارد .
در صورتی که اگر به جای مضراب ناخن یا انگشت را بکار بریم از فرکانس زیاد کاسته شده و صدا ملایم تر به گوش می رسد
ازین جهت صدای سه تار از سازهای مشابه لطیف تر است .
سه تار دارای ۲۵ تا ۲۸ پرده است .
برای نواختن ، سه تار را روی ران پا قرار می دهند و با ناخن انگشت سبابه دست راست عمود بر امتداد سیم ضربه وارد میکنند.
بر خلاف تار که قابلیت اجرای هر دو نوع موسیقی سنگین دستگاهی و سبک مطربی را داراست،
سه تار تنها به محفل عرفا و خواص و اهل موسیقی راه پیدا کرد و خصوصیت کم صدایی این ساز موحب راه نیافتن آن در موسیقی طرب و مطربی شد.
از طرفی به علت سهولت ظاهری در یادگیری و نواختن ساز سه تار، خصوصاً برای نوازندگان تار، این ساز به عنوان ساز دوم اکثر نوازندگان تار پذیرفته شد
و این مسأله باعث شد تا شیوه صحیح مضراب زدن و تکنیک درست نوازندگی این ساز، کمتر مورد مطالعه و دقت قرار گیرد.
همان گونه که ردیف موسیقی ایرانی حاصل زحمت نخبگان و استادان موسیقی در طول تاریخ ایران زمین به شمار می رود،
شیوه نوازندگی سازهای ملی ما نیز در چنین روندی، با حرارت بسیار و از خود گذشتگی عاشقان این هنر، از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود
و بی شک نمی توان این تاریخچه را به یکباره نادیده انگاشت
و با ساده انگاری همه را به کناری نهاد و بدون فراگیری و پیمودن راه قدما، اسلوب و اساسی نوین پایه ریخت.
بهترین آموزشگاه موسیقی تهران
در اوایل قرن بیستم و با پیدایش امکانات ضبط صدا در موسیقی ایرانی،
از آنجا که این اختراع هنوز به درستی کامل نشده بود، میکروفن های ضعیف و روش صبط صدا بدون استفاده از برق، موجب گردید که صدای سه تار از مجموعه ضبط شده موسیقی ایرانی در صفحه گرامافون غایب شود.
از بزرگ ترین لطماتی که در این دوران به سه تار، به عنوان سازی مستقل و باهویت وارد شد ضبط نشدن سه تارنوازی دو استاد برجسته ی سه تار، میرزا عبدالله فراهانی و شاگرد ممتازش غلامحسین درویش (درویش خان) بود.
از آنجا که این استاد در نواختن تار نیز ممتاز بودند، به نواختن آن بسنده کرده و در نتیجه اجرایی از سه تار نوازی ایشان ضبط و ثبت نشد.
بدون شک در صورت ضبط سه تار نوازی به شیوه قدیم در صفحه گرامافون، امکان مطالعه و تفحص بیشتری برای محققان و نوازندگان کنونی سه تار میسر می بود.
جای خوشبختی است که قطعات زیادی از سه تارنوازی صبا که شاگرد مستقیم این دو استاد بود، در دست است
و بنا به گفته ی اهل فن، سه تار صبا ادامه ی ساز قدما و اصیل ترین شیوه سه تارنوازی است
و از آنجا که وی در سنین کودکی و جوانی به تحصیل موسیقی به سه تار پرادخته بود روش ارائه وی به معنای دقیق کلمه “سه تاری” است.
متأسفانه حجب و حیای ذاتی استاد صبا، در قبول نظر دیگران برای ننواختن سه تار در رادیو
و در عین حال اشتهار وی به نوازندگی ویلن در مجالس و محافل
باعث شد تا شیوه سه تار نوازی قدیم و تکنیک صحیح و اصیل نوازندگی سه تار، برای عموم مردم و بسیاری از موسیقی شناسان ناشناخته باقی ماند
و برای عده ای نیز سه تار نوازی استاد صبا به صورت شیوه ای شخصی و خاص خود استاد معرفی شد
و به این دلیل نام وی به عنوان نوازنده سه تار در کنار نام دیگر نوازندگان سه تار قرار گرفت
و شأن و منزلت سه تار وی هیچ گاه به درستی و به دقت مورد پژوهش و تحقیق اهل فن قرار نگرفت و ارزش واقعی آن تا به امروز پوشیده مانده است.
در سالهای دهه ی ۱۳۵۰ و به بعد، تعدادی از هنرجویان و محصلان موسیقی در هنرستان ها و دانشگاههای موسیقی، از محضر استادان سالخورده و ممتاز موسیقی نهایت استفاده را بردند و به تحصیل موسیقی قدیم و تکنیک های اجرایی سازهای مختلف پرداختند.
با آن که ضبط و ثبت ردیف های مختلفِ موجود در این سالها انجام پذیرفت و چندین ردیف معتبر از استادان بازمانده ضبط گردید و از خطر فراموشی رهایی یافت، سعی بیشتر هنرجویان جوان بر بازیافت و بازتولید شیوه ها تکنیک های اجرایی اصیل برای ارائه ی موسیقی سنگین دستگاهی و ردیفی قرار گرفت.
اگرچه این نوازندگان بعدها و در لحظات اجرا در صحنه و خلق موسیقی بداهه نوازی، از تکنیک های سازهای محلی مانند دوتار و تنبور استفاده کردند،
امّا این روش در هنگام آموزش دنبال نشد و اسلوب نوازندگی به طور مجزا تدریس شد.
در سالهای اخیر و با استفاده از امکانات جدید صوتی در کنسرت ها و استودیوها، ضعف کم صداییِ سه تار تا حدی رفع شد
و اجراهای گروهی، تک نوازی همراه با ارکستر و اجراهای تلفیقی با موسیقی ملل دیگر، بیش از پیش متداول و مرسوم گردیده است.